H2 Culturele en Maatschappelijke Vorming
Voordat onderzocht wordt welke mogelijkheden internet de sociaal makelaar biedt in zijn beroepsuitoefening op agogisch gebied, zal allereerst duidelijk gemaakt worden wat nu precies een sociaal makelaar is en wat hij doet.
Voor een goed begrip van de huidige situatie en de vraag naar sociaal makelaars is het nuttig om te kijken hoe die situatie historisch is gegroeid. De historische schets die ik hieronder geef, is geenszins volledig en is alleen bedoeld om een globaal beeld te geven hoe de samenleving in de tijd is veranderd. Daarna beschrijf ik wat de gevolgen daarvan zijn voor de sociaal makelaar.

H2.1 Korte historische schets
Nog maar enkele eeuwen terug zien we een mens die leefde in een kleine, overzichtelijke gemeenschap. De meeste mensen woonden op het platteland. Het doen en laten van de mensen in hun gemeenschap was afgestemd op de andere leden van die gemeenschap, dus op anderen in hun directe woon- en leefomgeving. Er was weinig uitwisseling met de wereld buiten de onmiddellijke gemeenschap. Iedereen kende iedereen. Men wist van de anderen wat ze deden, wat ze gezegd hadden en tot op zekere hoogte, zelfs wat ze dachten.
De gemeenschap bepaalde in hoge mate hoe je je gedroeg. Deed je niet wat er van je verwacht werd, dan was je abnormaal (letterlijk: tegen de norm) of asociaal (letterlijk: tegen de gemeenschap). Dan stelde de gemeenschap alles in het werk om je weer op het 'rechte' spoor te krijgen: men roddelde over je, negeerde je, dwong je, zette je gevangen, enzovoort. Kortom: er ging een sterke werking uit van sociale controle.
Het gezag over zo'n gemeenschap lag bij de kerk en de staat, en op lager niveau bij de vertegenwoordigers daarvan in het dorp. Het gezag was absoluut; het liet je nauwelijks ruimte om zelf wezenlijke keuzes te maken.
Met de opkomst van de moderne techniek en de ontwikkeling van de wetenschap begon de maatschappij als geheel te veranderen. Natuurlijk hadden grote uivindingen en ontdekkingen altijd wel invloed op de samenleving uitgeoefend, maar die invloed werd nu sterker, en ze beperkte zich steeds minder tot de bovenlaag van de bevolking. In de negentiende eeuw voltrok zich de Industriële Revolutie, met enorme gevolgen voor alle geledingen van de maatschappij. Men kon steeds grotere afstanden overbruggen door het ter beschikking komen van steeds snellere verkeersmiddelen, en later ook door middel van radio, telefoon enzovoort. De industrialisatie had een enorme trek van mensen van het platteland naar de steden tot gevolg. De onderlinge afhankelijkheid van buren werd snel minder.

H2.2 De huidige samenleving
In de huidige westerse samenleving wonen mensen in steden, waarin men in anonimiteit leeft. Je kunt op zekere hoogte zelf bepalen met wie je omgaat. De stabiele leefgemeenschap met zijn schijnbaar onveranderlijke cultuur is verleden tijd. De uniforme uitgangspunten en richtlijnen voor het menselijke gedrag zijn verdwenen. Het is niet meer zo duidelijk wat mag en niet mag, hoe je kinderen moet opvoeden, wat je moet geloven, wat je in sommige situaties moet doen en laten. Mede door de ontwikkeling van wetenschap en techniek zijn er veranderingen ontstaan waardoor mensen hun gedrag voortdurend moeten bijstellen. Niets ligt vast, alles is voortdurend in verandering. Via de moderne communicatiemedia en de grote volksverhuizingen worden mensen bovendien geconfronteerd met de verschillende normen en waarden van diverse culturen. Je kunt tegenwoordig snel in nieuwe, niet vertrouwde situaties terechtkomen waarvoor aanpassing en gedragsveranderingen vereist zijn. En dat is niet altijd even gemakkelijk.5
Naast verandering is individualisering een kenmerk van de moderne samenleving geworden6. De invloed van de kerk en staat bij het doen en laten van mensen is grotendeels afgenomen. Ieder mens moet eigen keuzes maken en heeft een eigen verantwoordelijkheid. Zelfstandigheid en onafhankelijkheid van individuen zijn toegenomen, maar aan de andere kant wordt het steeds moeilijker om het eigen leven vorm te geven. Het ontwikkelen van een eigen identiteit, zin geven aan het leven en het veroveren van een plekje binnen deze turbulente samenleving doen een steeds groter beroep op de aanwezige vaardigheden, kennis en houdingen van het individu. Deze vaardigheden, kennis en houdingen worden competenties genoemd. Met andere woorden kan gezegd worden dat mensen verschillende competenties moeten ontwikkelen om het hoofd te bieden aan de veranderlijkheid, verscheidenheid en onzekerheid van het hedendaagse leven.

H2.3 Competenties
Eén van die benodigde competenties is dat men in staat moet zijn samenhang te creëren, betekenis te kunnen geven aan opgedane ervaringen en waarde toe te kennen aan het eigen leven in relatie tot de omringende samenleving. Dit impliceert dat men moet kunnen omgaan met verschillen. Daarvoor is nodig een combinatie van helder waarnemen, contact hebben met zichzelf, empathie, in staat zijn het eigen handelen ter discussie te stellen en tot afgewogen oordeelsvorming te komen. Men heeft competenties nodig om de eigen identiteit te ontwikkelen en opnieuw vorm te geven. Daarbij is nodig dat men communiceert wat men denkt, voelt, wil en waarom men bepaalde keuzes maakt. Om dit te kunnen, dient men zorgzaam en respectvol met zichzelf, anderen, de natuur en sociale en culturele verbanden om te gaan.7
Tenslotte is het van belang dat men leert om te gaan met constant vernieuwende technologieën op allerlei gebieden en dat men afwegingen kan maken rondom toepassing en gebruik ervan.

H2.4 De sociaal makelaar
Het verwerven van competenties om te kunnen participeren aan het culturele en maatschappelijke leven gaat meestal niet vanzelf. Aan de ene kant hebben mensen behoefte aan professionele ondersteuning en aan de andere kant wordt de ondersteuning wenselijk of noodzakelijk geacht door anderen, zoals bijvoorbeeld de overheid. Het is de cultureel en maatschappelijk dienstverlener die de opdracht heeft deze ondersteuning vorm te geven.
De professional die verantwoordelijk is voor de dienstverlening opereert tussen de leefwereld van mensen en de eisen vanuit de samenleving. Daarnaast behoort hij rekening te houden met de organisatie waarvoor hij werkt. Dit vraagt van hem een voortdurend bewustzijn van zijn positie ten opzichte van deze verschillende partijen. 'Het balanceren tussen de partijen en het zoeken naar een optimale match tussen actoren vertoont de kenmerken van het makelaarsschap, maar dan wel om het makelen van vraag en aanbod in de sociale sector. Het kan daarbij gaan om de bemiddeling tussen individuen onderling, tussen individuen en groepen, tussen groepen onderling, en tussen burgers en overheid. De titel sociaal makelaar is daarom een goede naam voor de cultureel en maatschappelijk dienstverlener van nu en de toekomst.'8

H2.5 Het werkterrein van de sociaal makelaar
Het werkterrein van de sociaal makelaar, beter bekend als het werkterrein van Culturele en Maatschappelijke Vorming (CMV) is net als de samenleving constant in beweging. Ten eerste is er sprake van een toenemende differentiatie binnen de 'traditionele' werkterreinen van Culturele en Maatschappelijke Vorming: het sociaal-cultureel werk, het opbouwwerk en het vormings- en ontwikkelingswerk. Er zijn wel algemene overeenkomsten, maar doordat gemeenten in de jaren 80 een grote verantwoordelijkheid kregen bij de planning en controle van sociaal-culturele voorzieningen, kan het werk verschillende gedaantes aannemen.
Ten tweede is er een uitbreiding van de werkterreinen te constateren. Er worden op steeds meer plekken in de samenleving sociaal-culturele functies vervuld. Er is een hernieuwde aandacht voor de leefbaarheid van wijken en buurten, maar ook op het gebied van toerisme, cultureel erfgoed, stedelijke cultuur, gezondheidszorg, milieu, sport en politiek wordt er door sociaal-culturele bril gekeken.

Om het werkveld van Culturele en Maatschappelijke Vorming af te bakenen en in te delen, wordt er gebruik gemaakt van 4 domeinen: recreatie, educatie, samenlevingsopbouw en kunst & cultuur.
Zoals onderstaand figuur laat zien, kunnen de domeinen elkaar op verschillende manieren raken of overlappen. Ze zijn dus niet strikt van elkaar te onderscheiden.

top

De indeling in deze domeinen kan men op drie manieren toelichten: als menselijke activiteit, als cluster van werksoorten en als beroep.

Ten eerste kan men de domeinen zien als aspecten van menselijk handelen. Mensen kunnen (vrije) tijd zinvol besteden door:

* zich te vermaken en te ontspannen (recreatie);
* te leren en zich te oriënteren op de maatschappij (educatie);
* het organiseren van hun belangen en het nemen van verantwoordelijkheid voor hun directe sociale omgeving (samenlevingsopbouw);
* het produceren en consumeren van kunst & cultuur, op een actieve, receptieve of reflexieve manier (kunst & cultuur).

fig. 1.1 - De 4 domeinen van culturele en
maatschappelijke vorming + de andere
aspecten van het maatschappelijke leven9

Bij een aantal van deze activiteiten kunnen mensen ondersteuning nodig hebben of wensen. Ze kunnen dan een beroep doen op een sociaal makelaar.

Ten tweede kunnen de domeinen opgevat worden als clusters van werkvelden. Hierbij moet gezegd dat de domeinen niet het exclusieve terrein zijn van Culturele en Maatschappelijke Vorming. Er zijn wel organisaties en initiatieven die in het geheel een CMV-karakter hebben, zoals bijvoorbeeld het (multiculturele) Dunya festival en de naschoolse opvang. Daarentegen zijn er ook organisaties waarbij Culturele en Maatschappelijke Vorming een nevendoel is. Denk bijvoorbeeld aan reisorganisaties en gevangenissen, die sociaal makelaars in dienst nemen om bepaalde CMV-activiteiten te organiseren.
Een aantal organisaties zal het accent voornamelijk in één specifiek domein hebben liggen, maar er zal in veel gevallen sprake zijn van een combinatie van elementen uit de verschillende domeinen.

Ten derde vormen de domeinen aandachtsterreinen bij de beroepsuitoefening. Zo kan de sociaal makelaar zich richten op andere aspecten van het maatschappelijk leven, zoals bijvoorbeeld arbeid of milieu (zie figuur 1.1). Toch zal hij op elk werkterrein educatieve, recreatieve, sociale, culturele en kunstzinnige elementen in zijn programma's op moeten kunnen nemen.10
Hierbij zal hij nauwlettend de ontwikkelingen binnen de domeinen in de gaten moeten houden en daarop moeten kunnen inspelen.
De sociaal makelaar zal oog moeten hebben voor de wisselwerking en de samenhang tussen de domeinen, die Culturele en Maatschappelijke Vorming een grotere dynamiek geeft.

H2.6 Agogische dienstverlening
De sociaal makelaar ondersteunt mensen bij het zichzelf vormen en bij de vormgeving van het maatschappelijk leven. Hierbij moet opgemerkt worden dat hij niet alleen voor mensen werkt, maar vooral in dialoog met mensen. Hij gaat een relatie met ze aan, waarbij hij ze ergens heen leidt. Hij wordt hun partner bij het behalen van doelstellingen die mensen voor zichzelf, veelal in samenspraak met de sociaal makelaar, hebben gesteld. We kunnen daarom spreken van agogische dienstverlening. 'Agogiek is afgeleid van het Griekse 'agoo', dat handelen betekent. Agogiek is de leer van het handelen inzake veranderingsprocessen.'11

Bij deze vorm van agogische dienstverlening is het begeleiden van mensen erg belangrijk. Daarbij staat de sociaal makelaar niet boven maar naast de mensen. Hij structureert of faseert verschillende processen en stimuleert mensen tot zelfstandigheid en zelfwerkzaamheid.
Hij ontwikkelt en organiseert aantrekkelijke activiteiten, programma's en projecten, die bij voorkeur samen met de deelnemers bedacht worden.
Voordat hij een samenwerkingsrelatie met ze aangaat, zal hij zich met behulp van onderzoek moeten oriënteren op de problemen en potenties in zijn werkgebied. Hij legt contacten met de daar aanwezige mensen en organisaties en onderhoudt, verbreedt en verdiept deze contacten.

Tot slot is een belangrijke eis aan het agogisch handelen van de sociaal makelaar dat hij methodisch te werk gaat. Dit wil zeggen dat hij doelgericht, systematisch en planmatig handelt, maar bovendien welbewust en maatschappelijk-ethisch verantwoord.12

Geconcludeerd mag worden dat de sociaal makelaar van veel markten thuis moet zijn. Hij kan gezien worden als een intermediair die op verschillende manieren mensen ondersteunt bij het participeren in de samenleving. Hierbij is een beoogde verandering, het aanzetten tot verantwoordelijk handelen en de emancipatie van mensen, groepen en samenlevingsverbanden het doel van zijn agogisch werk. Bij dit agogisch werk gaat het om een open en eerlijke beïnvloeding, waar sprake is van interactie en wederkerigheid.
De sociaal makelaar houdt nauwlettend de ontwikkelingen die zich in de maatschappij afspelen, in de gaten. Technologische ontwikkelingen spelen een belangrijke rol in de samenleving. Aangezien internet tegenwoordig niet meer weg te denken valt uit het dagelijkse leven is het nuttig om te onderzoeken op welk gebied internet een rol kan spelen in de beroepsuitoefening van de sociaal makelaar.

Hetgeen besproken is in dit hoofdstuk is vooral een theoretische beschrijving van het beroep sociaal makelaar. In hoofdstuk 4 zal dieper worden ingegaan op de manier waarop een sociaal makelaar in de praktijk handelt.